عبیدالله بن احمد جیهانیعبیدالله بن احمد جیهانی از افراد مشهور خاندان جیهانی و از صاحب منصبان دوران سامانیان بود. ۱ - پیشینهابومنصور عبیداللّه بن احمد جیهانی، احمد بن اسماعیل سامانی در ۲۹۸، ضمن لشکرکشی به سیستان، بُست را گرفت و حکومت آن‌جا را به حاتم بن عبداللّه شاشی داد. [۱]
تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص۲۹۲ـ۲۹۳.
چندی بعد، ابومنصور عبیداللّه بن احمد جیهانی به‌عنوان عامل سامانیان، حکومتِ بست و رُخَّج را به دست گرفت. به دنبال شورش سیستان در آغاز امارت نصر بن احمد سامانی در ۳۰۱، ابومنصور عبیداللّه بن احمد جیهانی گریخت [۲]
ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۷۹، ترجمه ابوالقاسم حالت، عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۷۱.
[۳]
تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص۳۰۱ ـ ۳۰۵.
(از این جیهانی تنها با کنیه بومنصور یاد شده است). برخی محققان او را برادر ابوعبداللّه محمد بن احمد جیهانی دانسته‌اند [۴]
قزوینی، محمد، یادداشت‌ها، ج۲، ص۲۰۸.
[۵]
نفیسی، سعید، «ترجمه اشکال العالم»، ج۱، ص۱۹۹.
هنری جورج راورتی ابومنصور جیهانی را فردی غیر از عبیداللّه بن احمد جیهانی فرض کرده، اما سعید نفیسی گفته که احتمالاً ابومنصور کنیه عبیداللّه بن احمد بوده است. [۶]
نفیسی، سعید، «وزرای آل سامان: خانواده جیهانیان»، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۱، ارمغان، سال ۱۱، ش۳ (خرداد ۱۳۰۹).
در ۳۸۸، وزارت دولت سامانیان به ابوالفضل محمد بن احمد خُنامَتی رسید. [۷]
گردیزی، عبدالحی بن الضحاک، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۳۷۷.
[۸]
محمدرضا ناجی، تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان، ج۱، ص۲۰۵.
برخی نویسندگان خنامتی را جیهانی خوانده و احتمال داده‌اند که وی پسر ابوعبداللّه احمد بن محمد جیهانی باشد. [۹]
واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ترکستان‌نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ج۱، ص۵۶۵.
[۱۰]
قزوینی، محمد، یادداشت‌ها، ج۲، ص۲۰۸.
[۱۱]
نفیسی، سعید، «ترجمه اشکال العالم»، ج۱، ص۱۹۸ـ ۱۹۹.
[۱۲]
پنداشته است، نرشخی، محمدبن جعفر، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصرقباوی.
۲ - تألیفات جیهانیجیهانی دارای آثار و تألیفات متعددی است که از جمله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: المسالک و الممالک. [۱۳]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۶۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
[۱۴]
اصطخری، ابراهیم بن محمد، المسالک و الممالک، ص۵ (مقدمه)، قاهره، الهیئه العامه لقصور الثقافه، بی‌تا.
کتاب معروفی است که اصل آن در دسترس نیست؛ اما بسیاری از آن نقل کرده‌اند. [۱۵]
گردیزی، عبدالحی بن الضحاک، زین الاخبار، ص۷، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳، اول.
حاجی خلیفه می‌نویسد: احمد بن محمد بن نصر جیهانی در کتاب مفصل «مسالک و ممالک» عالم را به هفت اقلیم تقسیم کرده و برای هر اقلیم ستاره‌ای قرار داده. او در کتابش به وصف شهرها نپرداخته و تنها راه‌های شرق و غرب و شمال و جنوب را ذکر کرده است. [۱۶]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۶۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
این کتاب احتمالاً همان کتابی است که مسعودی در مورد آن می‌نویسد: جیهانی وزیر نصر بن احمد سامانی کتابی در وصف جهان و اخبار و عجایب آن و شهرها و دریاها و امت‌های عالم تصنیف کرده است. [۱۷]
مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۷۱، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵، دوم.
کتاب المسالک و الممالک جیهانی هرچند امروزه در دسترس نیست، اما برخی اشاره دارند جغرافی‌نویسان پس از جیهانی اطلاعات خود را در باب سرزمین‌های غیراسلامی شمال و شرق از آن گرفته‌اند. [۱۸]
راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۲، ص۲۳۲، تهران، نگاه، ۱۳۸۲، دوم.
[۱۹]
گردیزی، عبدالحی بن الضحاک، زین الاخبار، ص۷، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳، اول.
او با نوشتن این کتاب به جهانگردان مشهوری چون بودلف و ابن فضلان یاری رسانده است. [۲۰]
حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۳۹ (مقدمه)، تهران، میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳، اول.
۲.۱ - آثار دیگراز دیگر آثار جیهانی می‌توان به العهود للخلفا والامراء، کتاب الزیارات فی کتاب الناشی، آیین مقالات [۲۱]
بغدادی، ابن ندیم، فهرست، ص۱۵۳، تحقیق رضا تجدد، بی‌جا، بی‌تا.
و کتاب رسائل اشاره کرد.۳ - دیدگاه آقا بزرگ تهرانی"اشکال العالم" آقا بزرگ تهرانی در مورد این کتاب می‌نویسد: «در کابل نسخه‌ای از اشکال العالم وجود دارد که سعید نفیسی از روی آن برای خویش نسخه‌برداری کرده است و در آن‌جا بیان کرده که مؤلف کتاب معاصر با سامانیان در قرن چهارم هجری است. آقا بزرگ سپس می‌نویسد: شاید مولف آن ابوعبدالله احمد بن محمد بن نصر جیهانی از وزرای سامانیان باشد». ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خاندان جیهانی»، شماره۵۳۳۱. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان جیهانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۲/۱۰. رده‌های این صفحه : تاریخ حکومت های اسلامی | تراجم | خاندان جیهانی | درگذشتگان سده 4 (قمری) | سامانیان | کارگزاران حکومت سامانی
|